مفاهیم نقش مایه های جانوری در کاشی های کاخ هشت بهشت اصفهان (با رویکرد اسطوره شناسی )

چکیده

هنر ایران همواره برآثار،تجارب ونقش مایه های هنرهای پیشین خود اسطوار بوده ، به طوری که با مطالعه این هنرغنی می توان رد پای آثار هنرمندان گذشته رادراین یافت. حتی ریشه برخی از این نقش مایه ها به دوران پیش از اسلام نیز می رسد. دردوره صفوی توجه واستفاده از نقش مایه ها که ریشه در اساطیر پیش ازاسلام داشته به مراتب بیشتر می شد. این نقش مایه های اساطیری را در هنرهای مختلف دوره ی صفوی درتزئینات وابسته به معماری وبه خصوص درکاشی کاری های کاخ هشت بهشت اصفهان می توان مشاهده کرد. حال سوال این است که مفاهیم نقش مایه ها چیست وچه ارتباطی بین نقش مایه ها واساطیر پیش از اسلام در کاخ هشت بهشت وجود دارد؟ هدف اصلی این پژوهش دستیابی به مفاهیم این نقش مایه ها دردوره ی اسلامی وبه خصوص دوران صفوی است. دراین راستا روشی که برای پژوهش اتخاذ گردید ، روش توصیفی – تحلیلی با رویکرد اسطوره شناسی است. ونتایج حاصل ازپژوهش نشان می دهد که نقوش این بنا برگرفته ازاسطوره ها ، عقاید ، داستان های تمثیلی تخیلی بوده ونقوش بیرونی کاشی ها ، حیوانات اسطوره ای شامل سیمرغ ، اژدها ، طاووس ، وشیروخورشید را دربرمی گیرند. نقش مایه ها درایران پیش از اسلام دارای بار معنایی خاص بوده ودردوره ی اسلامی بامفاهیم اسلامی هم خوانی پیداکرده ودردوره ی صفوی بیانگر قدرت وشکوه امپراطوری صفوی بوده است .

واژه های کلیدی : کاخ هشت بهشت ،کاشی کاری ، نقوش حیوانی ، اسطوره.

مقدمه

یکی از زیباترین ابنیه ای که اصفهان به شدت موردتوجه سیاحان وگردشگردان بوده است،عمارت هشت بهشت است.عمارت هشت بهشت  یکی از عمارت های تاریخی موجود در شهر اصفهان وساخته شده دردوران صفویان است. که در غرب خیابان چهارباغ پایینی وشرق به خیابان متاخری از جنوب به بازار هنرواقع شده است. از کلیه کاخ های باصفا وکلاه فرهنگی های که دراین دوره درکنار چهارباغ احداث شده بود فقط کاخ هشت بهشت باقی مانده است. باغ هشت بهشت درمحدوده دولت خانه صفوی ، که درزمان شاه عباس صفوی بنیان شده است ، این باغ درزمان شاه صفوی یعنی در سال 1038هجری وجود داشته ودو شاه عباس دوم وسلیمان بر درختان آن افزوده اند. کوشک این باغ به زمان شاه سلیمان صفوی 1077 هجری تعلق دارد ودرآن دوره باغ تکمیل واصلاح شده ودرسال 1080 هجری قمری ومقارن با سومین سال سلطنت شاه سلیمان صفوی به اتمام رسیده و نمونه عالی ترین کاخ های نشیمن دوران صفویه است.این باغ نشیمن 8 سوگلی حرم پادشاه بوده است،به این ترتیب که4 نفر

 تاریخچه بنا

ازتاریخ شروع ساخت این کاخ سندی دردست نیست اماهمایون درتایخ مصوراروپاییان اینگونه می نویسد:« با توجه به اظهارنظرژوزف گرلو که درسال 1665میلادی (1076-1077هجری) ازهشت بهشت دیدن کرده وطرحی تهیه نموده است می توان این نظرراقابل قبول دانست که ساختمان کاخ هشت بهشت اصفهان در اواخرسلطنت شاه عباس دوم شروع شده ودرزمان سلطنت شاه سلیمان به اتمام رسیده است». شاردن ساخت این بنا را متعلق به شاه سلیمان دانسته اما شروع این کاخ مربوط به دورانی پیش ازاین سلطان بوده ودرزمان اوبه بهره برداری رسیده است. این بنا به گفته ی کارشناسان میراث فرهنگی شهر اصفهان محل سکونت تابستانی هشت نفر ازمحبوبه های شاه بوده است. پلان این کاخ به صورت هشت ضلعی منظم بوده است وازگفته های پاکسال کست این گونه دریافت میشود که این بنا برروی صفحه ای به ارتفاع 2مترازسطح باغ ساخته شده است. و بوسیله دوپلکان ده پله ای که متصل به نمای شرقی وغربی قصرهستند داخل آن می شوند که البته اکنون به جهت تعمیرات وبازسازی های مکرر فرم پله ها تغییرکرده وبنا دارای یک ورودی تنها درجهت ضلع شرقی می باشد.به گفته سفرنامه نویسان کاخ درمیان باغی موسوم به باغ بلبل قرارداشت ونام هایی چون هشت بهشت ، عمات هشت بهشت وهشت دربهشت برای کاخ ذکر کردند.

    چنان که کمپر می گوید:«باغ بلبل از طرف شاه صفی ،شاه عباس دوم وشاه سلیمان فعلی چنان به فوربا خیابان های مشجر،کاخ ها،باغچه ها وفواره ها مجهز شده است که درسراسرایران هیچ جای دیگری به پای آن نمی رسد. وباجلال وجبروت وزیبایی بی نظیری که این باغ دارد باعث شده که به آن نام هشت بهشت بدهند وبه همین علت تمام باغ نیزبه همین نام  شهرت یافته است. شاردن نیزمی گوید:«این تالارراعمارت هشت بهشت می نامند زیراعمارت به معنی خانه تفریح وخوشی است وبهشت طبقه ی دهم آسمان راگویند،ازاین جهت می توان آن راتالارفردوس نامید.

نقوش

دربرخورد با کاشی های به کاررفته درکاخ هشت بهشت اصفهان ازنظر محل قرارگیری ، به دودسته کلی برمی خوریم : تزیینات کاشی دیوارهای درونی ودیوارهای بیرونی. دراین تحقیق به بررسی نقوش کاشی های بیرون کاخ می پردازد. این نقوش ها دارای تنوع وگستردگی زیادی هستند که نقوش انسان ، حیوان ،پرنده وگیاه را دربرمی گیرند.نقوش گرفت وگیرحیوانات ، درضلع شرقی وورودی کنونی بنا جلب توجه می کند ونقش پرندگان بیشتردرضلع جنوبی بنا همراه با نقش گلدان واسلیمی آورده شده است.«نقش پرنده یکی ازعوامل اصلی درتزیین بنای هشت بهشت است که درصورت های متفاوت چون حالات نمادین خیالی وغیره به تصویردرآمده است. وجود رودخانه ای پرآب چون، زاینده رودهمواره موجب آبادانی وبرکت شهراصفهان درتمام ادواربوده است. ازحیث وجود این رودخانه، اصفهان محل خوبی برای مهاجرت پرندگان چون لک لک ،درنا ،پلیکان وانواع مرغان دریایی بوده است پرندگانی که نقش آنها درکاشی های این باغ منعکس شده وحتی کمپفردرسفرنامه اش ازوجود آنهادراستخرهای موجود درباغ اطراف عمارت، سخن به میان می آورد. کاشی های بیرونی بناشامل موضوعاتی است که در ادامه به آنهاپرداخته می شود.

موضوعات نقوش

موضوعات به کاررفته درکاشی ها عبارتند از:( شکارگاه،گرفت وگیر،موضوعات داستانی،موضوعات تمثیلی)

1. شکارگاه: دراین گونه طرح ها،صحنه ی شکاربا نقش گل ،گیاه ،درخت، حیوانات وپرندگان درحال فرار وشکارچیان سواره وپیاده ای که سعی درشکار آنها دارند ترسیم شده است. شکار برای پادشاه به گونه ای رقم می خورد که حیوانات مختلف را درمحل مورد نظر او می پراکنده اند ودرنهایت با آرامش خاطر امر شکار انجام می گرفت.

2. گرفت وگیر: این موضوع برگرفته ازنقوش ایران باستان است.چنان که می دانیم، چنین طرح هایی درتخت جمشید نیز به کار رفته وگویی از خلق وخوی اجتماعی حاکم حکایت داشته ویا نشان مرگ وزندگی بوده است. در این بنا گرفت وگیر بر چند وجه است: گرفت وگیرحیوانات، گرفت وگیرپرندگان وگرفت وگیرحیوانات اسطوره ای.

3. موضوعات داستانی: بیان هدف اصلی این موضوعات است. این موضوعات برگرفته ازداستان های آیینی ومذهبی وهمچنین داستان های عامیانه چون کلیله ودمنه است.

4. موضوعات تمثیلی: این موضوعات برای بیننده، مثالی می زنند تا او را به حقیقتی آگاه می سازند.« مردم اکد و سومردرسه هزار سال قبل ازمیلاد نقوشیبه شکل هیکل های بالدار که سرآنها به شکل سیریا گاو بوده است برسنگ می تراشیده اند. این نقوش درقسمت آخرتورات« کروبی » نامیده شده اند. برای جلوگیری ازورود اجنه واشباح درمدخل خانه ها وکاخ نصب می گردیده اند. این لفظ در قرآن نام ملائکه وفرشتگانی است که برای حفاظت ونگهبانی عرش عظیم خداوند گماشته شده اند». نمونه این نقش درضلع جنوبی بنا نشان داده شده که نمایانگرفرشته ای با پرنده ای دردست است. برخی گویند او فرشته ای وحی جبرئیل است که درحال اعطای مقام فر ایزدی است. همچنین تصاویری چون شیروخورشید که نمایانگرقدرت وشکوه سلاطین ایرانی است وریشه هایی درعلم نجوم نیز دارد.

 درمیان برخی ازنقوش به حیواناتی برمی خوریم که دراسطوره ها، فرهنگ واعتقادات ایرانیان جایگاهی ویژه داشت. ازآن جمله می توان به نقش شیروخورشید، سیمرغ، طاووس و اژها اشاره کرد.

 

شیروخورشید

با خورشید مفهوم آن کامل تر شد. ازاین نقش در آیین مهری و زروانی که دوشادوش آیین زردشتی درایران قبل ازاسلام ،دین مردم بوده اند،توصیفاتی شده است که به طور خلاصه به آن می پردازیم . شیروخورشید هردو ازنمادهای کهن روزگارایران باستان بوده که با آیین میترایی به روشنی شناخته می شود. درنقوش میترایی شیروخورشید درنمادها دیده می شود.

 

و درشکل ماندگاراین نقوش به عنوان نشان واره ای میترایی با منشاء وخاستگاه روشن بردرفش ایران قرارمیگرد و شیرازهمراهان پیوسته میترا است. شیربه نوعی در آیین مهری نماد آتش هم هست و با خورشید هم در ارتباط است.«از مجموعه روایات این چنین برمی آید که خورشید مظهر خداوند وشیر نشانه ی قدرت واقتداروهردو،به نوعی به شاهان مربوط بوده اند. قراین ونشانه های تاریخی نیزاین نظررا تایید می کنند بنابرروایات، جشن مهرگان که در شانزدهم مهر درایران باستان با آیین خاصی برگزار می شده، به جشن شاهان وخسروان معروف بوده است». 

 

مفهوم شیروخورشید دردوران اسلامی

نکته قابل توجه وبا اهمیت از لحاظ ظاهری برای نقش شیردرقبل وبعد اسلام را می توان چنین عنوان کرد که نقش شیردردورانهای قبل ازاسلام، ترکیبی از چند حیوان وبه صورت ترکیب خیالی و واقعیت موجود حیوان،توسط هنرمند نشان داده می شد ونقش شیردال ها، گریفین ها که ترکیبی از شیروپرنده ودیگرحیوانات بود،نیزاز آن گروهند،درحالیکه درپس از اسلام نقش شیرواقعی ترنشان داده شده وهنرمند سعی دردخالت تخیل وخلق یک حیوان خارق العاده با مجموع توانایی های مافوق بشری را نداشته است.«حقیقت این است که میان برج اسد وخورشید رابطه های علمی ونجومی برقرار است ودرعرف منجمین،برج اسد خانه ی خورشید است زیراهرکدام از بروج دوازده گانه یک یا دوخانه ی مخصوص داشته اند». این عربی (قرن هفتم هجری) درکتاب مختصرالدول،ریشه ی این پیوند را روشن کرده که خلاصه آن به نقل از کسروی این گونه است که، کیخسروبن عزالدین کیکاووس ، از حکمرانان سلجوقی آسیایی صغیر،عاشق دخترپادشاه گرجستان شد .

واو را به همسری گرفت و می خواست سکه های خود را به اوبیاراید که مورد مخالفت اطرافیان ومسلمین معتقد قرار گرفت. چون اصرار ورزید، به ناچاررخساره ی همچون خورشید شاهزاده خانم گرجی را برفراز شیری نگاشتند تا هم خواست کیخسرو انجام گیرد وهم همگان چنین انگارند که مقصود،نقش صورت طالع پادشاه است. بعد ازکیخسروتادوره ی صفوی خبری از نقش شیروخورشید نیست. دردوره ی صفوی،خورشید به صورت نیم دایره وچسبیده به پشت شیربرروی سکه ها بسیارترسیم شده است که معلول شتاب کاری نقاشان است. بعد ازصفوی تا دوران قاجاراستفاده ازاین نقش کمرنگ شده تا بلاخره دردوران ناصرالدین شاه قاجاربا کمی تغییرنشان رسمی ایران می شود. ازاین تاریخ، شیربرپا خاسته وشمشیری که نشان از ذوالفقارحضرت علی (ع) است دردست دارد.این علامت به عنوان نشان تکامل یافته ی ایران،برپرچم وسرادرات وگاه برسکه ها تا دوران پهلوی باقی می ماند.

سیمرغ

این نقش درفرهنگ وادب عرفانی ،اسلامی ایران نقش بسیارمهمی را ایفا کرده ومعانی ومفاهیم والایی،حول نقش این حیوان اساطیری چرخ زده است. تصویرسیمرغ درآثارهنری دوران باستان نیزمشهود است ودرطی این مسیرطولانی، این نقش دستخوش تغییروتحولات ظاهری ومفهومی بوده است.

 

سیمرغ در اساطیرایران قبل ازدوران اسلامی

میرچالیاده مطرح می کند که توانایی پرواز و بال داشتن، بیان رمزی برتربودن ازمقتضیات بشری ودست یافتن به واقعیت غایی است ودرمیان پرندگان سیمرغ از سیمای قدسی – اساطیری درخشان تری برخورداراست. درروایات مزدیسنی، سیمرغ پرنده  پستاندار کوزه ی، برفراز درخت بسیار تخمه، میان دریای فراخکرد آشیان دارد، وباپرواز خود سبب فروریختن تخم درخت در آب دریای فراخکرد می شود واز این رو باران برزمین می بارد و اومعتقد است که خصوصیات (سی آن هو)چینی، دربسیاری موارد با سیمرغ ایرانی مشابهت دارد. باتوجه به توصیفات فوق «سیمرغ درادبیات حماسی قبل از اسلام نماد خرد و مداوا بوده است.

سیمرغ در دوران اسلامی

روایتها ازسیمرغ دردوران اسلامی بسیارمتنوع است ومخصوصا دربین عارفان وسالکان صوفیه نقشی پراهمیت برخود می گیرد. آنچه که علاوه برتغییرمعنایی ومفهومی حائز اهمیت است. سیمرغ دیگر،همانندایران باستان یک حیوان ترکیبی نمی باشد، بلکه یک پرنده بزرگ وافسانه ای است وخبرازترکیب چند حیوان ، وحالت ترس آوری گ ندارد. سیمرغ درشاهنامه واوستا وروایات پهلوی ،موجودی خارق العاده وشگفت است. ازهرطرف چهاربال دارد با رنگ های نیکو. منقارش چون منقارعقاب ،کلفت وصورتش چون صورت آدمیان است. عمراین پرنده یاسطوره ای هزار وهفتصد سال است ونگهبان وتوتم قوم سکایی بوده است. نظیر این عقید همانطور که ذکرشد درشاهنامه داستان سیمرغ است که مربی زال ، پدررستم دستان است. نکته جالب دراین داستان سپردن پرحیوان به زال است. درجامعه توتمی، اشیاء واموری که متعلق به حیوان یا گیاه مقدس هستند، دارای خاصیت جادواست وهمراه داشتن آن موجب ازمیان رفتن بیماری ومصائب از انسان می شود.

وبه عنوان علامت خانوادگی نیز به شمارمی رود وبه موجب آن، هرفرد می تواند با داشتن متعلقات توتم خانوادگی ،در موارد گوناگون از حمایت خانواده برخوردارشود وبرای پیروزی بردشمن نیزاز آن سود جوید وبه همین جهت سیمرغ پرخود را به زال می سپارد.

«مولانا نیز او را نماینده ی عالم بالا ومرغ خدا ومظهر بالاترین پروازهای روح وانسان کامل شناخته است که به دلیل ناپیدا بودن آن ، مثال تجرد وآیینه ی کمال نیز تواند بود. شمس تبریزی نیز او را نقطه ی کمالی یافته است که دیگرمرغان به سوی اومی روند وبه دیدارقاف خرسند می شوند». آنچه گفته شد درمورد این پرنده ی اسطوره ای که مبین این است که عفان اسلامی سیمرغ دیگر نماد خرد، مداوا وسلامتی نیست بلکه به عنوان نماد الوهیت ،انسان کامل ،جاودانگی وذات واحد ومطلق درنظر گرفته می شود. دراین بنا نیز نقش سیمرغ به چند صورت ، درحال شکارحیوانات عظیم الجثه ای چون فیل وکرگدن و همچنین درحال پروازنمایش داده شده است.

 

طاووس

طاووس درفرهنگ های فارسی وعربی به القاب و کنیه های ابوالحسن ،ابوالوشی،صراخ وفلیسا معروف است. ازاین پرنده اسطوره ای درطول تاریخ ایران مفاهیم دوسویه مستفاد می شود که به طور مختصر به آن می پردازیم.

طاووس دراساطیرایران قبل ازدوران اسلامی

این پرنده دردوران باستان درآیین زرتشت به عنوان مرغی مقدس مورد توجه بوده است. همچنین معتقد بودند طاووس به دلیل نوشیدن آب حیات ،عمرجاودانه یافته است. دربسیاری ازآثار دوره ی ساسانی نقش طاووس درتزیینات ویا دردو طرف درخت زندگی قرارگرفته است. علاوه برطاووس حیوانات دیگری چون اژدها،اردک،غزال و... وجود دارند که ازدرخت زندگی ومیوه اش محافظت می کنند.

 

طاووس در دوران اسلامی

همراهی طاووس ودرخت مقدس دردوره ی اسلامی مخصوصا درتزیینات معماری دوره ی صفویه دیده می شود. درقرآن به طورمشخص ازاین پرنده نامی به میان نیامده ولی در آیه 260سوره بقره که به ماجرای حضرت ابراهیم وزنده شدن مردگان به اذن خداوند اشاره دارد ودرتفسیر چنین آمده که «...طبق بعضی ازروایات معروف ، این چهارمرغ ، طاووس ، خروس ، کبوتر ، کلاغ بوده اند...، طاووس مظهرخودنمایی وزیبایی وتکبر، خروس مظهرتمایلات شدیدجنسی ، کبوترمظهرلهوولهب وبازیگری وکلاغ مظهرآرزوهای دور ودراز».« شگفت آن است که این پرنده را باحسن وزیبایی که دارد به فال بد گیرند وشاید،سبب آن باشد که مسبب دخول،ابلیس را دربهشت وخروج ابوالبشررا ازبهشت نیزبه طاووس نسبت می دهند وگویند چون آن حضرت درتمام طول زندگانی از خانه وبنگاه وزاد ونژاد وسرای جاودانی خویش آواره گشت،نگهداری این مرغ درخانه ازیمن وبرکت دورباشد. نکته قابل توجه این است که طاووس،راکنایه ای ازخورشید،آفتاب،آسمان،جبرییل و...دانسته اند.ابیاتی وجود دارد که اشاره به بهشتی بودن این مرغ ،پاهای زشت (به جهت داستان آدم وهوا)وتکبراو(به جهت بالهای خوش رنگش)می کنند.«فرقه ی یزیدیه،برای طاووس،برخلاف بیشترادیان،مقامی والاقایل اند وآن را واسطه ی آفریدگاردرآفرینش جهان می دانند وویژگی هایی به اونسبت می دهند که باویژگی های شیطان مطابقت دارد.»طاووس ملک،لقبی است که فرقه یزیدیه شیطان را بدان خوانند ومجسمه ای برایش نیزساخته اند.ازتوضیحات فوق چنین برداشت می شود که طاووس

درفرهنگ ایرانی ازابتدامفهومی ستوده ونقشی مقدس داشته است اما به دلیل فریب آدم وحوا وخروج آنها ازبهشت رانده شده وازآن پس نقشی ناستوده درفرهنگ ایرانی اسلامی یافته است. 

اژدها

درفارسی به صورت اژدر و اژدرها ودرعربی تنین وثعبان به کارمی رود وموجودی است اساطیری به شاژدها کل سوسماری عظیم ، با دوپرکه آتش ازدهان می افکند و پاس گنج های زیرزمینی می داشته است.درتصاویرنقش اژدهاگاهی به عنوان نگهبان درخت زندگی وگاهی نیزدرنقطه ی مقابل سیمرغ قرارگرفته است.

 اژدها دراساطیرایران قبل از دوران اسلامی

اژدها به عنوان شکل اساطیری وکهن مارمطرح می باشد ودرروایات اساطیری ایران ،کهن ترین حیوان اسطوره ای به شمارمی رود. توانایی پوست انداختن ماروظاهرشدنش پس ازترک جلد قدیم وفرسوده،به صورتی که کاملاجوان شده وجان تازه یافته ،این اندیشه را قوت می بخشد که مارمی تواند دائما تجدید حیات کند وازاین رومطرح شده که جاوید ونامیرا یونگ در دگریس های روان ونمادهای آن می گوید که مار ، رمز مطلوب ناخوداگاهی است.

رمزپردازی مار گرایش های عدیده ای دارد که ذهن را می تواند مغشوش کند ولی همه ی این رمزها به جانب یک تصور مرکزی می گرایندوآن بی مرگی مار است ،چون تجدید حیات می کند واعتبار مار،بخشنده باروری ، دانایی (غیب آموزی)،وحتی جاودانگی است. مار القاء کننده شفا بخشی نیز هست.تصویر دومار پیچیده دور چوبی قائم ،یکی از کهن ترین رمز های بشری است وتقریبا در همه تمدن های باستانی وجوددارد. کارل گوستاو یونگ در دگریس های روان ونمادهای آن می گوید که مار ، رمز مطلوب ناخوداگاهی است. مار مانعی است که راه انسان طالب سرچشمه بی مرگی ودرخت زندگی را می بنددبر  اساس همین تعریف ، نبرد میان اژدها و قهرمان دراساطیراقوام مختلف متجلی است که اغلب آنها درجنگ کشته می شونداین نبرد درواقع کشمکش انسان ابتدایی برای نیل به خود آگاهی است.اژی دهاک (اژدها) درمتن های دینی ایران باستان ،جزودیوان فرزندان اهریمن است. اژدهایی که در اوستا است مانند مردم ایزدان را نیایش می کند وبرای آن بسیاری اسب وگوسفند قربانی میکند وازایشان پیروزی در نبرد را می خواهند.این اژدهای اوستایی ،ویشوه روپه سه سراست که گاوها رامی دزد وشاهان وپهلوانان با کشتن این اژدها عمل برکت بخشی را انجام می دهند.درنتیجه اژدها یا مار بزرگ دراساطیر جایگاه مثبت وقدسی وخدایی ندارد وبه عنوان نماد شر وبدی ذکر شده است